Schokkende gebeurtenissen hebben een steeds grotere impact. Oorlogen zijn vernietigender geworden, rampen zijn ingrijpender en onthullingen van seksueel geweld hebben een langere nasleep. Dit heeft ertoe geleid dat mensen zich steeds meer zijn gaan richten op de traumatische gevolgen. De reacties op deze gevolgen veranderden in de negentiende eeuw fundamenteel van karakter. De ontwikkeling verliep in fasen. Stapsgewijs kwam er een steeds uitgebreider stelsel tot stand van zorg en schadeherstel en bij elke stap was de aanleiding een ander soort schokkende gebeurtenis. Zo werd aan het bestaande vermogen om de gevolgen te verlichten of voorkomen en de onrust te beheersen, steeds een nieuwe verworvenheid toegevoegd onder steeds andere omstandigheden, met andere pioniers. Omdat de gebeurtenissen elkaar steeds sneller opvolgden door de stroomversnelling waarin de samenleving zich bevond, breidde het stelsel zich sterk uit en aan het eind van de twintigste eeuw stond men er geheel anders voor.
De anderhalve eeuw waarin het stelsel zich ontwikkelde kan daarom als een bijzondere periode in de menselijke beschaving worden gezien, waar mensen meer systematisch greep kregen op krachten, die ze weliswaar voor een belangrijk deel zelf hadden opgeroepen met de industrialisering van de productie, het transport en de oorlog, maar waardoor op de lange termijn het geweld in de samenleving sterk afnam en de empathie voor slachtoffers toenam. Zij vormt de erfenis waar mensen in de eenentwintigste eeuw op kunnen voortbouwen, nu schokkende gebeurtenissen zorgen voor een wereldwijde ecologische, politieke en gezondheidscrisis.
De eerste stap bestond uit het ontwikkelen van een vocabulaire rond het begrip trauma dat houvast bood om de sterk toegenomen ontregeling door industriële ongelukken, oorlogen en geweld tussen mannen, vrouwen en kinderen te duiden. Ingrijpende treinongelukken waren de directe aanleiding. Ook al was de ophef groter dan de ongelukken rechtvaardigden, de nieuwe situatie bracht zoveel teweeg dat alleen experts met nieuwe termen, omgangsvormen en praktijken de ophef konden beheersen, de slachtoffers konden begrijpen en hun pijn verlichten. Pioniers, zoals Page en Oppenheim, en Freud en Janet in de intieme sfeer, wisten een sterke basis te leggen, waarop latere experts konden voortbouwen.
De reikwijdte van schokkende gebeurtenissen in het industriële tijdperk werd pas echt zichtbaar tijdens en na de wereldoorlogen in de twintigste eeuw. De gruwelen van het slagveld in de eerste van beide oorlogen dwongen experts om de herinnering hieraan een plaats te geven. Dit gebeurde in monumenten, gedichten, films, gedenkschriften, herdenkingen en vooral in monumentale begraafplaatsen. Het vormgeven van de collectieve herinnering was een nieuwe verworvenheid en werd sindsdien onmisbaar bij het beheersen van de ingrijpende gevolgen van schokkende gebeurtenissen. Veteranenorganisaties maakten de herinnering tastbaar en lieten zien hoe belangrijk de terugkeer, de steun van het thuisfront en de psychische opvang was. De opkomende psychologie werd onmisbaar als ondersteunende expertise. Theodore Roosevelt met zijn inzet voor de American Legion als de grootste veteranenorganisatie met bijna een miljoen leden en Kardiner met zijn grondige onderzoek bij getraumatiseerde veteranen hebben hieraan veel bijgedragen. De kennis die werd vergaard was belangrijk om nog grotere schokken te kunnen opvangen in de Tweede Wereldoorlog.
Tijdens en na de Tweede Wereldoorlog werd het duidelijk dat publieke erkenning van de ingrijpende gevolgen van de terreur voor de burgerbevolking en de ervaringen van de honderdduizenden soldaten essentieel was. Erkenning, genoegdoening en grootschalige zorg werden een thema waar veel ervaring mee werd opgedaan, maar waar men voortdurend geconfronteerd werd met een gebrek aan inschatting van de ernst, de omvang en de gevolgen. Hier speelde de herinnering aan de verschrikkingen een nog grotere rol in de collectieve en individuele ontregeling. Dit gold in het bijzonder voor de gevolgen van de overlevenden van de vernietigingskampen. De meest pregnante uiting hiervan was wellicht de traumatische sequentie van Joodse weeskinderen, zoals beschreven door de Nederlandse psychiater Hans Keilson in de vorm van isolatie, buitensluiting, stigmatisering, vervolging, verlies van ouders, onderwijsachterstand en moeizame terugkeer. Ten aanzien van de soldaten was de inzet van Wil Menninger voor psychologische opvang - ook door niet medici - aan het front en het werk van Grinker en Spiegel achter het front met de gedegen beschrijving van hun werkwijze essentieel. Experts dachten dat er nu een tamelijk volledig kennisbestand was ontwikkeld voor opvang, therapie en collectieve verwerking, maar met de guerrillaoorlog in Vietnam stond experts nog veel te wachten.
De morele ineenstorting door gewelddaden zelf begaan en gezien, door politieke manipulatie, gebrek aan steun van het thuisfront en voortdurende wisselingen in de gevechtseenheid was een heel nieuw fenomeen, waarmee experts na de Vietnamoorlog werden geconfronteerd. De druk werd nu uitgeoefend door zelfbewuste en goed georganiseerde veteranen met steun van een kritisch publiek dat zich kon uiten in massaprotesten en breed bekeken televisie-uitzendingen. Moreel herstel zoals in praktijk gebracht door de charismatische psychiater Robert Jay Lifton in de vorm van intensieve gesprekken over oorlogservaringen en het nut van de oorlog bleken onmisbaar en zijn inzet voor de erkenning van PTSS in de medische wereld was een grote doorbraak.
De publieke ophef nam nog andere gedaantes aan. Het reguleren van deze ophef na rampen werd een apart gebied van expertise, waarbij naast experts in crisisbeheersing, vooral lokale bestuurders een grote rol speelden. In Nederland werd hier veel ervaring mee opgedaan. Een volgende stap was het beheersen van de complexe nasleep van een serie rampen die mensen jaren bezighield. Deze nasleep werd nog complexer toen mishandeling en misbruik na jarenlange geheimhouding stapsgewijs werden onthuld door moedige slachtoffers. De ernst en omvang waren schokkend en het rechtssysteem om slachtoffers tegemoet te komen moest worden herzien. De term PTSS die was ontwikkeld na de Vietnamoorlog bleek voor de complexe trauma’s amper geschikt. Hier ging men voortbouwen op Janets denkbeelden over dissociatie en verstarring in een traumatische persoonlijkheid.
De nieuwe eeuw bracht nieuwe crises die een mondiaal karakter kregen. Fundamentalisme, terrorisme en extreme vormen van kapitalisme bleken niet zomaar te beheersen en de talloze slachtoffers dienden zich nu aan als kindsoldaten, vluchtelingen, sterk getraumatiseerde bevolkingsgroepen, slachtoffers van verlies van huisuitzettingen, verwaarlozing en terreur. Op de achtergrond speelde de steeds verdergaande dreiging van de verwoesting van de planeet door teruggang van de biodiversiteit, uitputting van grondstoffen, watergebrek en opwarming van de aarde. Politici op nationaal niveau bleken nauwelijks in staat de weerstanden van het bedrijfsleven door lobbygroepen, omkoping van politici, financiering van campagnes, en het uitlokken van schokken te weerstaan. Geleidelijk vormde zich nu een beweging van onderaf die probeerde het tij te keren. Experts kregen hierin een bredere rol in de vorm van experts in bewustwording. In de gezondheidszorg kregen zij heel geleidelijk en met veel weerstand een rol bij de ziektelast van traumatische stress die men niet langer kon negeren. Zij gingen ook bijdragen aan kwesties rond crisisbeheersing en de onverwerkte pijn van een groep, regio of land. Dit proces is nog in volle gang. Vooral de omvorming van de gezondheidszorg die nog sterk op somatische problemen is gericht, vraagt om veel inzet.Hierover gaat een nieuw boek dat in het najaar verschijnt
Tijdens de opkomst en verbreiding van het netwerk van experts ontwikkelden zich voortdurend nieuwe termen, omgangsvormen en praktijken. Deze ontwikkeling overziend, kan worden gesproken van wellicht de belangrijkste bijdrage aan de voortgang van de menselijke beschaving in deze tijd en de vorming van een uniek instrumentarium waarmee men zich meer dan ooit teweer kan stellen tegen de grote crisis die ons in de 21-e eeuw te wachten staat
Klik hiervoor op